Novas luces nunha relación: Eliseo Segond e María Cardarelly

Ao rematar a redacción do libro “As orixes da fotografía en Galicia” (Alvarellos Editora / Consorcio de Santiago, 2018), sabía que, a non tardar, chegarían a min novas informacións de moitos dos fotógrafos tratados nel. E, mesmo, dos non tratados. Estaba no certo. Xa vou tendo un feixe de novidades que quixera ir debullando neste espazo pouco a pouco.

Dúas destas achegas viñeron a confirmar, un pouquiño máis se cabe, esa relación que apuntaba no libro e unía a dous dos nosos pioneiros da fotografía compostelá: a Eliseo Segond con María Cardarelly.

Lembremos que á María Cardarelly cóubolle a honra de ser a primeira fotógrafa con estudio propio en Galicia e unha das primeiras de España. Era apenas unha moza cando tomou a decisión de instalar un no espazo da tinturaría familiar, alí polo 1864. Aconteceu na rúa do Hórreo (á altura do que hoxe é o Restaurante Enxa e, ata hai poucos anos, o El Estanco), nun lugar que comercialmente a mediados do século XIX eran os arrabaldes da cidade. Habitualmente aquí se instalaban negocios de tipo industrial, tan cheirentos como era a propia tinturaría. Así que, se a fotografía era nese momento aínda un produto só ao alcance das clases máis acomodadas, semella moi pouco axeitado pretender atraer a esta clientela a un sitio con tan pouco glamour. Na miña opinión, esta foi a causa principal do seu fracaso e o motivo polo que penso que María debeu practicar a fotografía ambulante e non a de estudio máis canónica.

Pola súa banda, Eliseo Segond naceu e viviu boa parte da súa xuventude en Noia. Estaba emparentado pola súa nai co pioneiro Andrés Cisneros, como xa comentei no libro. Aínda así, esta circunstancia non parece que condicionase o seu futuro profesional. O certo é que se cruzou na súa vida un fotógrafo procedente de Madrid chamado Quintín Toledo, quen lle proporcionou a formación e os aparellos necesarios.

Velaquí que podo ir avanzando xa a primeira nova. Aínda que é resultado dunha consulta bibliográfica. Concretamente procede dunha comunicación do malogrado José Luis Cabo de maio do ano 1986 no I Congreso de Historia da Fotografía Española, celebrado en Sevilla¹. Na páxina 208 das actas, Cabo sinala que era «de orixe francesa, xa que era fillo dun tintureiro deste país emigrado a Galicia a principios de século». En efecto, Eliseo foi fillo de Modesto Segond Cassò e da súa primeira muller, María Cisneros. Eu sabía que Modesto se dedicaba a algunha profesión comercial, pero o sorprendente era que, precisamente, exercese a mesma ca dos pais de María Cardarelly: a tinturaría. Como tantas veces temos dito, dificilmente son casualidades estas coincidencias. Este feito invita a pensar que os Cardarelly e os Segond se coñecían xa antes de que os seus fillos se decidisen dedicar á fotografía. Que lles empurrou a facelo? en que circunstancias tivo lugar? Son preguntas aínda sen unha resposta clara. Podemos imaxinar varias, pero quizais cómpre unha investigación máis en profundidade nos protocolos notariais noieses e composteláns, fontes que ata agora xa procuraron varias achegas deste fotógrafo. O que agora queda máis claro é que a súa sociedade (que xa insinúo no libro²) tivo lugar.

E se aínda cabía algunha dúbida desta relación entre estes fotógrafos, apareceu unha segunda luz. Neste caso foi consecuencia dunha acertadísima observación da investigadora e amiga Fernanda Padín Ogando³. A súa contribución non foi precisamente banal, xa que explica en parte a historia do único retrato coñecido da propia María Cardarelly.

Retrato de María Cardarelly publicado

en decembro de 2003 por Xosé Henrique Acuña (Revista das Letras)

Velaquí temos a vera imago da primeira fotógrafa coñecida de Rosalía de Castro, María Cardarelly. Foi publicada por Xosé Henrique Acuña nun artigo publicado no 2003 na Revista das Letras⁴. Mágoa que Acuña non dera máis referencias da fotografía, da que só dicía «A fotógrafa María Cardarelly en foto anónima (ca. 1895)». A pesar dos esforzos, non puiden obter outros datos e, cando publiquei a reprodución desta imaxe no meu libro, obviamente expuxen os que tiña.

E aquí é onde entra Fernanda Padín. O pasado 12 de febreiro escribiume unha mensaxe na que me chamaba a atención sobre esta imaxe da fotógrafa feita por un anónimo e sobre outra, con autoría, que publiquei na páxina 124 de “As orixes da fotografía en Galicia”. É esta⁵:

Dama compostelá descoñecida, carte-de-visite

do álbum de coñecidos de José Ogea Otero,

ca. 1867/68 (RAG, AL_22_017_02_001)

O fotógrafo desta imaxe é, como non podía ser doutro xeito, o mesmo Eliseo Segond. Comparando ambas imaxes comprobamos unha evidente concordancia de estilos, pero, sobre todo, un idéntico uso de aderezos na composición: a mesma cadeira torneada, a mesma cortina con borlas e a mesma alfombra. É dicir: o autor do retrato de María Cardarelly ten de ser o propio Segond.

Polo tanto, acudindo á datación da fotografía da dama compostelá descoñecida, temos que concluír que a imaxe de María Cardarelly é da mesma época: 1867/68. Cadra con esa faciana de rapaza de 22 ou 23 anos, coa que contaba por entón, e non dunha muller madura de 50 anos que era a proposta que facía Acuña.

Antes de acabar esta comunicación, teño que determe un pouco na actitude e na roupa que porta María Cardarelly na foto agora atribuída a Segond. Ten os brazos cruzados (algo non moi habitual), escondendo as mans. E, por outra banda, está vestida de negro, apenas cun fular cruzado no pescozo. Acaso pode estar de loito? Nun primeiro momento temos que confirmar que é moi habitual que as mulleres da época en Compostela vistan roupas escuras, polo que talvez sexa un uso social. Porén, tamén temos de lembrar que o pai de María, Agustín Cardarelli, morreu a comezos de decembro de 1867, polo que en efecto pode estar de loito. Esta circunstancia cadraría coa datación proposta da fotografía, pero non coa xeográfica. Agustín faleceu en Ferrol, onde vivía a familia desde ese ano ou o ano anterior. Así que isto nos levaría preguntarnos que facía Segond en Ferrol sendo un fotógrafo compostelán? Tendo en conta o complicado que era levar non só os aparellos fotográficos, senón tamén os elementos decorativos do estudio, non parece que Segond tivese feito semellante desprazamento. Así que, de ser feita a fotografía nalgunha cidade, tivo que ser en Santiago. María Cardarelly volveu ocasionalmente a Santiago unha vez abandonou a cidade en 1866? Semella por esta foto que así foi.

Hai outro dato biográfico de María Cardarelly que é importante salientar neste momento: a súa primeira voda sucedeu apenas un mes despois do pasamento do seu pai. Tivo lugar a finais de xaneiro de 1868. Ten relación este acontecemento coa fotografía?

Por fin, a simboloxía tradicional interpreta o cruce dos brazos como unha declaración de inactividade. Porén, María non cruza exactamente os brazos, senón que dirixe a man dereita baixo o antebrazo esquerdo e a man esquerda por riba do dereito para acabar escondida baixo o brazo. Algunhas fontes falan sobre o cruzamento de brazos como un símbolo masónico, pero este non parece o caso. Como me sucede a miúdo, prefiro presentar as preguntas e non decantarme ningunha das respostas insinuadas ata non ter unha confirmación.

Notas:

1.   Estas actas foron publicadas no mesmo ano baixo o título “Historia de la fotografía española 1839-1986”, nunha edición preparada por Miguel Ángel Yáñez Polo, Luis Ortiz Lara e José Manuel Holgado Brenes (Sevilla: Sociedad de Historia de la Fotografía Española; 650 páxinas). José Luis Cabo, pola sua banda, desenvolveu un dos capítulos co título “Historia de la fotografía en Galicia” (pp. 203 a 212), no que semella unha das primeiras aproximacións historiográficas a esta materia no noso país.

2.    Na páxina 109 escribo: «É sumamente importante destacar a máis que probable relación de María Cardarelly co tamén fotógrafo Eliseo Segond, [...]».

3.  Fernanda é autora de moitos artigos sobre a actividade das nosas fotógrafas. O seu blog Fotógrafas Pioneiras é un referente na investigación neste campo, nunca suficientemente resaltado.

4.  Está publicado no seu número 493, pertencente ao mes de decembro de 2003. O título do artigo foi “Volve a fotografía, retorna a memoria” (pp. 2 a 8), na que o autor trazou una deliciosa reivindicación das orixes da nosa fotografía, acompañando ás súas palabras dun feixe de marabillosas fotografías, pouco reproducidas por outro lado.

5.      Publicamos neste blog a imaxe coa marca de auga que ten en internet por cuestións de dereitos de autor.